Drink bar Vis-a-vis przy Rynku Głównym jest zdecydowanie najczęściej opisywaną knajpą – toczy się tu akcja blisko dwudziestu utworów i nie są to tylko wspomniane wcześniej powieści Jerzego Pilcha. Kiedyś było to miejsce związane z artystami Piwnicy pod Baranami (o czym świadczy pomnik Piotra Skrzyneckiego zasiadającego przed oknami baru), dzisiaj życie płynie tu własnym, powolnym rytmem.

Lokal jest miejscem „zwanym przez autochtonów (…) Zwisem”¹, określanym mianem „uroczej cukierenki”², a także „zasłużonej knajpki”³. W Dwanaście Marcina Świetlickiego, Zwis, razem z Dymem, Biurem i Pięknym Psem to: „Magiczny czworokąt. Cztery odwieczne knajpy”⁴, w których główny bohater – mistrz („pisany z małej litery, co w pewnym sensie oddaje stan jego mistrzostwa”⁵), przebywa w zasadzie przez cały czas, w którym dzieje się akcja kryminałów. Okresowo wyjeżdża tylko do Warszawy (wtedy spędza czas w Amatorskiej, która „trochę przypominała mistrzowi krakowski Zwis, oczywiście tylko trochę, ale wszystkie inne knajpy nie przypominają Zwisu w ogóle, więc tu postanowił mistrz zakotwiczyć i siedzi tu codziennie, po kilka godzin”⁶) i 11 kilometrów od Krakowa (Stylowa). Vis-a-vis w kryminałach Świetlickiego określany jest, przez jednego z bohaterów – Manga Głowackiego, jako „mała, sympatyczna, urocza kawiarenka, tuż przy komisariacie policji numer jeden, nazywanym sklepem z policjantami”⁷. Mistrz zaprasza do Zwisu swoją partnerkę, która przez chwilę staje się właścicielką jego suki, i razem siadają w ogródku „na kultowych i magicznych, dość niewygodnych krzesłach, ta pani patrzy na mistrza troszkę podejrzliwie”. Zachowuje się tak, jakby była tu pierwszy raz w życiu. Owszem, mistrz wie, że są na tym świecie ludzie, którzy nigdy nie byli w Zwisie, ale tej pani akurat o to nie podejrzewał”⁸. Vis-a-vis pojawia się także w kilku wierszach Świetlickiego, są to: Do Zwisu i z powrotem, Piekło, Tobół, Topienie⁹.

W Orchidei detektywka Julia Dobrowolska spotyka się w tym miejscu ze swoim niemieckim klientem, któremu trudno się powstrzymać przed zrobieniem sobie zdjęcia w „pomniku Głowy”¹⁰, czyli w rzeźbie autorstwa Igora Mitoraja, widocznej z okien knajpy. Widać przez nie także Rynek, Wieżę Ratuszową i Sukiennice, więc miejsce staje się idealnym punktem obserwacyjnym: „Julia rozejrzała się po małym pomieszczeniu. Długie, wysokie i wąskie stoły. Bar na końcu. Za nim jakieś zaplecze. Oldskulowe obrazki i niemodna wykładzina na ścianach. Oldskulowa kelnerka. I para lokalsów w skórach przy środkowym stoliku. Przy barze kiwał się człowiek podobny do grzyba. Kiwał się w takt niemodnego przeboju, niemodnego zespołu”¹¹. Ta sama bohaterka w Grobie poznaje swojego klienta, ponieważ „był jedyną osobą przed trzydziestką w tym lokalu, w dodatku nie posiadał ani brody, ani czarnego swetra – uniformu bywalców lokalu”¹².

Jeden z bohaterów kryminału Marka Harnego W imię zasad również znajduje się w Zwisie: „Przez salę, w której wisiały portrety artystów słynnego kabaretu, wykonane przez nie mniej słynnych mistrzów pędzla, wprowadziła go na zaplecze. Tu wisiały pośledniejsze obrazki, które nie mieściły się w drink-barze”¹³.

Bohaterowie Archipelagu Rynek właśnie to miejsce wybierają najczęściej jako punkt swoich spotkań: „Najczęściej siedzimy w Vis-a-vis. Schyłkiem maja, początkiem czerwca, w okresie szczytującego lipca, w agonii sierpnia, zawsze tacy sami, pochyleni nad szklanką piwa, niektórzy z nas z papierosem w kąciku ust, inni bez żadnego alkoholu, co dla reszty wydaje się zupełnie niezrozumiałe”¹⁴.

Zwis jest ulubioną knajpą Piotra Sterna, inspektora wydziału dochodzeniowego krakowskiej Komendy Wojewódzkiej, bohatera dwóch książek Sławomira Łuczaka Metamorfozy¹⁵ i Nieznajomy¹⁶. Drink bar pojawia się także w książce Macieja Piotra Prusa Wyznania właściciela klubu Piękny Pies, kieruje się do niego czołg sformowany przez bywalców Pięknego Psa¹⁷. W Zwisie siedzą także bohaterowie książki Marianny G. Świeduchowskiej Katecheci i frustraci – Świętopełk Świecki, pracujący jako korektor w „Kwartalniku niepopularnym”, i poeta Owietz, a po śmierci między klientami przechadza się duch Starego Pilchera¹⁸.

Agnieszka Bukowska, córka głównego bohatera kryminału W imię zasad, tak opisuje ten lokal: „Drink-bar Vis-a-vis, zwany Zwisem, był ulubioną knajpą tutejszych artystów, a jeszcze bardziej snobów, którzy kochali grzać się w ich blasku. Jej ojciec wpadał tu na pierwszego drinka już koło południa”¹⁹.

Prawdziwą ozdobą lokalu są pracujące w nim kelnerki: Pani Krysia i Pani Zosia. Pierwsza pojawia się w kryminale Irka GrinaPan Szatan²⁰oraz w Archipelagu Rynek Łuczaka²¹, a także w jednym z kryminałów Marka Harnego: „W drink-barze Vis-a-vis nic się nie zmieniło. Na wysokich stołkach za szybą siedzieli ci sami artyści, tyle że ich oblicza były o parę lat bardziej kultowe. Czerwonowłosa pani Krysia, najsłynniejsza kelnerka Krakowa, uwijała się jak dawniej, donosząc im równie kultowe drinki”²². Ten sam autor, w artykule zamieszczonym w „Gazecie Krakowskiej”, opisuje, że codziennym zadaniem pani Krysi jest dbanie o to, żeby na stoliku, przy którym „zasiada” odlana z brązu rzeźba Piotra Skrzyneckiego, stały zawsze świeże kwiaty²³. Druga występuje w Dwanaście Świetlickiego, w scenie z mistrzem, który „serdecznie witał się z panią Zosią, dawną gwiazdą gastronomii i wieloletnią podporą tegoż lokalu, która ku rozczarowaniu stałych bywalców wyemigrowała do mitycznej Ameryki, do córki, a teraz tylko na chwilę wpadła odwiedzić starą ojczyznę, spotkać się ze starymi klientami, naszymi panami, jak ich nazywała”²⁴. Wernisaż zdjęć pani Zosi, Cały świat w maleńkim Vis-a-vis, przedstawiających bywalców tego lokalu, miał miejsce właśnie tutaj. Jest ona także autorką książki Kawa z Panem Piotrem, w której zebrane zostały wspomnienia związane z lokalem i jej osobą²⁵.

Stałymi gośćmi są także Szajbus i Wodzu, którzy najczęściej przysiadają się nieproszeni i namawiają innych do postawienia im kolejki. Obydwaj pojawiają się w Archipelagu Rynek: „>>Szajbus<< rzadko bywa subtelny. Nie interesuje się odczuciami innych. Jego bezpośredniość jest szczera i manifestowana w wyjątkowo ekspresyjny sposób. >>Szajbus<< pod koniec maja w białych rękawiczkach i z nieodłączną piersiówką wiśniówki. Wydaje się nam, że to czarodziejska buteleczka z dobrotliwym dżinem w środku, dbającym, aby zawartość piersiówki nie spadła do alarmującego poziomu. >>Szajbus<<, Bóg Zepsucia i Obłędu. (…) >>Szajbus<<, największy z nihilistów, okręt podwodny Archipelagu Rynek, torpedujący zawzięcie cumujące przy knajpach okręty i wraki”²⁶. Jeden z bohaterów książki W imię zasad pamięta jeszcze czasy sprzed szaleństwa Szajbusa, „który wówczas nie był żadnym szajbusem, tylko bardzo zręcznym podrywaczem. W przeciwieństwie do Brudasa, rwał, co się dało, a jak się nie dało, szedł dalej. Dzięki tej metodzie miał dużo więcej zaliczeń. Zazwyczaj polował na dansingach w Feniksie, Warszawiance albo w Arkadii przy Placu Centralnym w Nowej Hucie. Metodę miał prostą. Upatrzonym panienkom, które akurat wydawały się nieobstawione, posyłał butelkę słodkiego wina, najczęściej radzieckiego portweina, bo szybko szedł do głowy. Która poczęstunek przyjęła, do niej startował z czerwoną różą i była już jego”²⁷.

Z kolei Wodzu, o którego śmierci dowiadują się bohaterowie Archipelagu Rynek, przedstawiany jest jako zupełne przeciwieństwo Szajbusa: „Szczupły, wysoki, w obowiązkowym kapeluszu i marynarce. Często z walkmanem oraz jakimś instrumentem, z którego wydobywał przejmujące dźwięki. Posmutnieliśmy na wieść o jego śmierci późną zimą. >>Wodzu<< często nas irytował, wielokrotnie go przeklinaliśmy, jednak był częścią naszego pejzażu, niewielką wyspą Archipelagu Rynku Głównego, wyspą przemieszczającą się tam i z powrotem. (…) Częstował się przy okazji naszymi papierosami, wypijał nasze piwo śmiejąc się przy tym w specyficzny, >>wodzowski sposób<<. Pani Krysia oraz Pani Zosia zawsze go przeganiały z lokalu. >>Wodzu<< najczęściej kapitulował, jednak kilka minut później, niczym rzucony przez wprawionego w bojach Aborygena bumerang, wracał, siadał ponownie i próbował zajmować nam, czy komukolwiek innemu, czas”²⁸. Chociaż obydwaj bywali irytujący, to wspominani są cały czas z dużym sentymentem.

W powieści Roberta Ostaszewskiego Troję pomścimy „Zwis często stawał się punktem startowym całodziennych peregrynacji po ukrytych w piwnicach knajpach i restauracjach, które równie nagle pojawiały się, jak znikały”²⁹. „Tym razem nie było ani jednej >>piwnicznej<< wielkości”³⁰, czyli artystów z Piwnicy pod Baranami, ponieważ Zwis swego czasu był głównym miejscem ich spotkań. Mikołaj z opowiadania Orbitowskiego Kacper Kłapacz „wypił kawę w Vis-a-vis, ogródku o pięknej, piwnicznej tradycji, która znalazła swój koniec w chamstwie paskudnej kelnerki. Mieszał powoli i patrzył, jak luminarze kultury spijają się w popołudniowym słońcu, jak ciążą im głowy, jak ich dziewczyny szczebioczą w zachwycie, jak ręka obejmuje kufel, niczym kielich z tchnieniem samego Boga. Poczuł się źle, zostawił dziesięć złotych i poszedł”³¹. Z kolei bohater innej książki Ostaszewskiego, Odwieczna, acz nieoficjalna, wchodząc do Zwisu jest lekko speszony: „(…) Siedziałem w Zwisie i sączyłem piwo, bezalkoholowe oczywiście. Byłem trochę zdenerwowany i niepewny. Po pierwsze, nie należałem do stałych bywalców tegoż lokalu, więc bałem się, że jakaś kelnerka czy inna sprzątaczka zaraz mnie stąd wyrzuci, choćby dlatego, że – być może – siedziałem na miejscu zarezerwowanym dla lepszych gości, albo w sposób niezgodny z tamtejszym rytuałem unosiłem szklankę do ust. Każdy z wchodzących do knajpy przyglądał mi się uważnie i natarczywie zarazem”^32..

Mimo zmian mających miejsce wokoło, mimo otwierania i zamykania nowych knajp, mimo zmian trendów dotyczących tego, gdzie warto bywać, a gdzie już nie, Zwis ciągle trwa niezmiennie, z tym samym wystrojem, z klientami zawsze wyglądającymi podobnie. Mistrz z opowiadania Świetlickiego Plus nieskończoność mówi o nim: „ja tu w tym lokalu bywam codziennie, on jedyny się szczególnie nie zmienił, on jedyny nie unowocześnił się nazbyt, nie zmanierował, nie zuniseksił”³³ i w tym stwierdzeniu jest sporo racji.

• • •

Agnieszka Pudełko (1989) – ukończyła Zarządzanie w kulturze i Kulturę współczesną w Instytucie Kultury UJ, gdzie obroniła pracę magisterską pt. Krakowski realizm knajpiany – krakowskie knajpy w literaturze po 1989 roku. Obecnie doktorantka nauk o zarządzaniu na UJ. Autorka szlaków literackich http://readingmalopolska.pl/pl/trails.html